Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland

Á meðan Norðmenn bjuggu sig undir þingkosningarnar 2025 var lítið rætt um raunveruleg vandamál og brýn verkefni í landinu. Í stað þess snérist umræðan í kosningabaráttunni um alþjóðamál eins og stríðið í Úkraínu og ástandið í Gaza, mál sem norska stjórnmálamenn hafa takmarkað vald til að breyta (hljómar kunnuglega, ekki satt?).

En undir kraumar mikil óánægja sem á rætur að rekja til dýpri og flóknari vandamála. Og það er ein bók sem virðist hafa hitt beint í hjartað á þeirri umræðu: Landet som ble for rikt – eða Landið sem varð of ríkt – eftir hagfræðinginn Martin Bech Holte.

Velgengni sem hömlur á breytingar

Þótt bókin hafi komið fyrst út árið 2023 er hún enn mikið til umræðu, sérstaklega nú í aðdraganda kosninganna. Holte setur fram ögrandi en mikilvæga spurningu: Hvað gerist þegar samfélag verður svo auðugt að það hættir að virka? Er hægt að verða svo ríkur að maður hætti að spyrja óþægilegra spurninga?

Noregur er eitt af auðugustu löndum heims. Olíusjóður landsins nemur yfir 15.000 milljarða íslenskra króna og hefur verið notaður sem fyrirmynd að ábyrgri auðlindanýtingu. Samfélagið er stöðugt, velferðarkerfið örlátt og atvinnuleysi lágt. Á yfirborðinu virðist allt í góðu lagi.

En Holte dregur upp aðra mynd. Þetta ríkidæmi hafi sljóvgandi áhrif á samfélagið: þegar flestir búa við efnahagslegt öryggi og velferðarkerfið styður rausnarlega við borgarana dregur úr hvata einstaklinga og stofnana til að takast á við framtíðaráskoranir. Þetta hefur verið kallað „auðlindabölvun“ – ekki endilega spilling eða valdníðsla eins og oft sést í þróunarríkjum, heldur pólitískur sljóleiki, félagsleg leti og hnignun í menntun sem stafar af of þægilegri tilveru.

Leti og rýr menntun: birtingarmynd vandans

Í bókinni bendir Holte á tölfræði sem vekur athygli. Um 75% Norðmanna á kosningaaldri eru annaðhvort á bótum eða í opinberri þjónustu. Einkaframtak dregst saman; aðeins um 15% starfa hjá einkareknum fyrirtækjum í Noregi. Skattar á auðmenn hafa hækkað svo mikið að margir ríkustu einstaklingar landsins hafa flust til Sviss.

Jafnvel menntakerfið virðist ekki njóta góðs af ríkidæminu: niðurstöður úr PISA-könnunum sýna slaka frammistöðu norskra nemenda í lestri og stærðfræði, og sífellt færri sækja framhalds- eða háskólanám. Olíusjóðurinn – upphaflega ætlaður til fjárfestingar í þekkingu og framtíð – hefur ekki verið nýttur í þeim tilgangi, að mati höfundarins.

Spurningin sem Holte varpar fram – kaldhæðnisleg en alvarleg – er þessi: „Þegar allir fá sitt skerf af kökunni, hver nennir þá að gagnrýna stjórnvöld?“

Hvað með Ísland – erum við á sömu braut?

Þótt ádeilan beinist að Noregi er hún jafnframt viðvörun til Íslands. Íslendingar byggja velferð sína ekki á olíu heldur á vatnsafli og jarðvarma, og nú er deilt um vindorku. En spurningarnar sem Holte varpar fram eiga ekki síður við hér: Hvernig nýtum við auðlindir – til hvers – og með hvaða afleiðingum fyrir samfélagið?

Við stöndum á tímamótum í orkumálum, bæði tæknilega og pólitískt. Umræða um vindorkuverkefni, orkuflutningskerfi og nýtingu náttúruauðlinda hefur orðið sífellt pólitískari. Umræðan snýst ekki eingöngu um krónur og aura heldur einnig um sjálfsmynd þjóðarinnar, lýðræðisþátttöku, fullveldi og framtíðarsýn.

Ef einblínt er á hagfræðilegu hliðina má spyrja: Ef græna orkustefnan verður aðallega rekin sem útflutningsverkefni í fjáröflunarskyni, hvað verður þá um samfélagslega samstöðu, sköpunarkraft og gagnrýna hugsun?

Ríkidæmi: ávinningur eða byrði?

Það sem Holte undirstrikar í bók sinni, og sem ætti að hvetja okkur Íslendinga til íhugunar, er að auðlindanýting – hvort sem hún byggist á jarðefnaeldsneyti eða grænni orku – krefst meira en hagfræðilegra útreikninga. Hún krefst pólitískrar meðvitundar, menningar- og menntunarlegra sjónarmiða og siðferðilegrar stefnumótunar.

Við þurfum, líkt og Norðmenn, að spyrja okkur:

• Hvernig samfélag viljum við byggja til framtíðar?
• Viljum við virkt lýðræði og öflugt borgarasamfélag?
• Eða þægilegt kerfi sem gefur öllum eitthvað – en gerir engan fúsan til að breyta nokkru og þar sem „allir starfa hjá ríkinu“?
• Þurfum við að fórna fullveldinu fyrir þægilega stóla „við borðið“ í Brussel?

Lokaorð: að spyrja óþægilegra spurninga

„Við gætum orðið landið sem varð of ríkt á ný – nema við lærum að spyrja óþægilegra spurninga í tæka tíð,“ segir Holte í bók sinni. Þetta er ekki eingöngu áskorun til Norðmanna. Hún á einnig við okkur Íslendinga, sem nú þurfa að vega og meta hvernig framtíð grænnar orkunýtingar eigi að líta út og hvernig hún í raun og veru þjónar fólkinu í landinu.

Að verða rík(ur) eitt og sér er ekki afrek. Spurningin er hvort við reynum að nýta þann auð af visku til að byggja réttlátt, gagnrýnið, frjálst og sjálfbært samfélag.

 

Heimildir

• https://www.norli.no/boker/dokumentar-og-fakta/historie-og-dokumentar/debatt-og-samfunn/landet-som-ble-for-rikt-9788248938262
• https://www.svd.se/a/1MEaOM/ekonomen-bech-holte-om-norges-problem-lata-lontagare-och-undermaliga-studenter
• https://www.nrk.no/anmeldelser/anmeldelse_-_landet-som-ble-for-rikt_-av-martin-bech-holte-1.17201297
• https://www.akademibokhandeln.se/sok?sokfraga=Martin+Bech+Holte

 #noregur #norge #Landet som ble for rikt #Martin Bech Holte #olíusjóður #auðlindir #sjálfstæði #fullveldi #auðlindabölvun